Recensie De Nieuwe Muze

25 april 2025 | door Wenneke Savenije, hoofdredacteur De Nieuwe Muze

‍Onovertroffen Matthäus Passion in kruisopstelling onder leiding van Klaas Stok in de Bergkerk in Deventer laat de religieuze zielenroerselen van Bach tot de verbeelding spreken…‍

De Matthäus Passion in kruisopstelling in de wonderschone Bergkerk in Deventer kent inmiddels al een lange traditie, die formeel voortborduurt op de eerste uitvoering van de definitieve versie van de Matthäus Passion onder leiding van Bach zelf in 1736. Daarbij stelde de componist het eerste en tweede koor tegenover elkaar op, terwijl het jongenskoor zong vanaf een gaanderij bij het altaar. Op deze wijze realiseerde Bach een auditieve kruisvorm, waarbij de toehoorders letterlijk tussen de drie koren in zaten, symbolisch gezien op en rondom de plek waar Jezus aan het kruis zou gaan sterven.

In 2006 besloot dirigent Klaas Stok tot dezelfde kruisopstelling voor zijn jaarlijkse uitvoering van Bachs Matthäus Passion in de Bergkerk, een prachtige Romaanse kruisbasiliek uit de twaalfde eeuw waar de avondzon op Goede Vrijdag lichtstralen naar binnen wierp, zodat de witgekalkte muren een betoverende gloed kregen. De kruisopstelling in de Bergkerk is uniek in heel Nederland.

Klaas Stok zegt er het volgende over: “De Matthäus Passion is een universeel kunstwerk dat nog niets aan zeggingskracht verloren heeft. De dubbelkorigheid wordt in de kruisopstelling optimaal benut: het publiek hoort en ziet de dialoog tussen de koren en orkesten en dat maakt de beleving nóg intenser. Doordat het jongenskoor dwars opgesteld staat ten opzichte van de twee andere koren, is er een auditief en (letterlijk) visueel kruis, waar het publiek middenin zit. Als toeschouwer kun je daardoor horen en zien wat er tussen de koren, orkesten en solisten gebeurt. De dialogen, het verhaal en de muziek komen in deze kruisopstelling werkelijk tot leven. Het idee voor deze opstelling is ontstaan vanuit het klankeffect, maar klopt ook met de muzikale structuur.’

Tastbaar en aangrijpend

‍En het klopt met de inhoud van het werk, dat in deze opstelling tastbaarder en nog aangrijpender op de luisteraar overkomt. Voor de koren, orkestleden en solisten – in 2025 het Deventer Vocaal Ensemble, Nieuw Vocaal Ensemble, Stadsjongenskoor Oldenzaal, Concerto d’Amsterdam en zes vocale solisten – levert de Matthäus Passion in kruisvorm een unieke belevenis op, die direct met het publiek wordt gedeeld. Muziek leent zich niet voor een wedstrijd, maar als ik zou moeten kiezen tussen de besproken uitvoeringen in Amsterdam (red: te lezen op www.denieuwemuze.nl) en Deventer, zou ik zonder twijfel voor de Bergkerk gaan.

In de woorden van een fanatieke passiebezoeker uit Deventer, die in de paastijd door het land reist om diverse uitvoeringen van de Matthäus Passion bij te wonen: “Dit is zoals moet het zijn. De sfeer, de uitvoering en zelfs de wandeling naar de Bergkerk; het is zó mooi. Ik ben geen expert, maar wel een echte liefhebber van de Matthäus Passion. Ik laat me graag ‘inpakken’ en dat kan hier. De koren tegenover elkaar en het jongenskoor op afstand erboven maken van deze uitvoering in kruisopstelling iets onvergetelijks.”

Op je ogen spelen‍

De musici zijn al even enthousiast. Zoals violiste Ruth Noyen, orkestlid van Concerto d’Amsterdam dat gespecialiseerd is in de historische uitvoeringspraktijk van muziek uit de zeventiende en achttiende eeuw, maar ook uitstapjes maakt naar bijzondere opera- en andere producties: “Voor mij zijn de Matthäus-concerten in Deventer altijd heel speciaal en heerlijk om te spelen. Het is de enige passieproductie in Nederland waar de dubbelkorigheid zo goed tot zijn recht komt. De koren en orkesten staan tegenover elkaar en zijn dus van elkaar gescheiden. De kruisopstelling wordt versterkt doordat het jongenskoor boven bij het orgel staat, aan het hoofd van het kruis. Een opstelling, die van het orkest een andere manier van spelen vraagt. Het is altijd spannend, spelen in de kruisopstelling in Deventer. Als musicus ben je eraan gewend om vooral op je oren te spelen, op wat je hoort. Maar door de traagheid van de akoestiek werkt het in dit geval heel anders en moet je ook ‘op je ogen’ spelen. Natuurlijk kijken we naar de dirigent, maar we moeten ook goed kijken naar het orkest tegenover ons. Als strijker let ik er vooral op of alle strijkstokken wel ‘gelijklopen’. De samenwerking met Klaas Stok gaat al een tijd terug. Als orkest werken we al vele jaren en met veel plezier met hem samen; de chemie tussen ons is er. Het weten dat we op elkaar kunnen vertrouwen en dat we elkaar muzikaal begrijpen, levert een prachtig resultaat op. Het publiek deelt die mening ook. Ik hoor vaak dat ze het een geweldige ervaring vonden om als toeschouwer tussen de orkesten en koren in te zitten, waardoor ze de Matthäus Passion heel intens ervaren. De concerten in Deventer zijn voor Concerto d’Amsterdam de laatste concerten van het passieseizoen. Als op Goede Vrijdag de laatste noten klinken, gaat het boek weer een jaar dicht. Het klinkt misschien gek, maar elk jaar, als ik op die dag ‘und versiegelten den Stein’ hoor, bekruipt mij een zekere weemoed; dit was het weer voor dit jaar.”

Magie & weemoed ‍

Die weemoed bekroop mij ook toen ik na afloop van de prachtige uitvoering van de Matthäus Passion in de Bergkerk door de smalle straatjes van het historische centrum van Deventer terugliep naar het station. Er was iets magisch aan deze uitvoering, die je op een volkomen eerlijke en ongekunstelde manier het lijdensverhaal van Jezus liet doorvoelen op de gevleugelde klanken, stemmenweefsels en harmonieën van Bach. Alsof de eeuwenoude basiliek alle uitvoerenden al bij voorbaat van hun maskers en harnassen had ontdaan om in de nabijheid van Bachs heiland, die immers toch alles doorziet, gewoon en ten diepste zichzelf te kunnen zijn. Zodat er niet gemusiceerd werd vanuit allerlei dogmatische ideeën en musicologische theorieën, maar vooral vanuit het hart.

Dirigent Stok had met zijn rustige armbewegingen meteen al in het openingsdeel de juiste cadans en het juiste tempo te pakken. Aan alles was te merken dat hij de Matthäus Passion volledig heeft doorgrond. De koren lieten zich ontspannen leiden door zijn vaderlijke slag, waarop de solisten vol vertrouwen hun recitatieven en aria’s konden zingen. Alles raakte uit liefde en in wijsheid met elkaar verbonden, zodat Bachs passiemuziek waardig en aangrijpend langs de kruisbogen omhoog stroomde om ook het goddelijke erbij te betrekken. Dat met name orkest 2 af en toe een beetje valsig intoneerde was jammer, maar echte impact op het geheel had dat niet. Ook bulderde Christus wel erg krachtig het “Eli, Eli, lama lama sabachtani?” (Mijn God, mijn God, waarom heeft U mij verlaten?), terwijl je toch zou denken dat Jezus op dat cruciale moment vooral kwetsbaar en gebroken zou moeten klinken. Maar dat waren slechts details die het geheel nauwelijks ontsierden.

In de Bergkerk hing alles met alles samen, teksten en noten vloeiden organisch in elkaar over, de beide orkesten en de drie koren vonden als vanzelf de juiste klankkleuren en dynamische schakeringen, de vioolsolo’s en de solo’s van viola da gamba slingerden zich rond de aria’s als klimop rond de vertakkingen van een eik en geen solist vloog in Deventer uit de bocht.

Marc Pantus was een geloofwaardige, krachtige maar ook nederige Christus, evangelist Anders J. Dahlin profileerde zich met zijn ingetogen stem als een meeslepende rasverteller, tenor Robert M. Getchell zong met felle expressie, bas Tyler Duncan vertolkte met warmte, diepgang en flair verschillende rollen, sopraan Griet De Greyter ontroerde met haar hemelse aria’s en alt Cécile van de Sant smeekte namens iedereen warm en bewogen om genade in  "Erbarme Dich". In de Bergkerk werd Jezus menselijk op de goddelijke muziek van Bach.